Pozór [rzeczywistości], rzeczywistość i jeszcze więcej

The objective content of an occasion of experience sorts itself out under two contrasted characters—Appearance and Reality. It is to be noticed that this is not the only dichotomy exhibited in experience. There are the physical and the mental poles, and there are the objects prehended and the subjective forms of the prehensions. In fact this final pair of opposites, Appearance and Reality, is not quite do fundamental metaphysically as the other two pairs. [...] Unfortunately the superior dominance in consciousness of the contrast ‚Appearane and Reality‘ has led metaphysicians from the Greeks onwards to make their start from the more superficial characteristic.

A.N. Whitehead, Appearance and Reality
[in:], Adventures Of Ideas, New York: Simon &  Schuster, 1933, p. 209.

Truth is a qualification which applies to Appearance alone. Reality is just itself, and it is nonsense to ask whether in be true or false. Truth is the confirmation of Appearance to Reality. […] A reflexion in a mirror is at once a truthful appearance and a deceptive appearance.

A.N. Whitehead, Civilisation: Truth,
[in:], Adventures Of Ideas, New York: Simon &  Schuster, 1933, p. 241.

The word "reality", it should be noted, is a euphemistic term. Why should we call the sense world, appearance, and the world discovered by thought, reality? In answer to this question we may point out the empirical fact that things get differentiated into those which are important and those which are unimportant, into those which are interesting and those which are uninteresting. Such distinctions are symptomatic of interest and expressive of temperament. Now the distinction between appearance and reality is just one of these impressive and significant human distinctions.

M.T. McClure, Appearance and Reality in Greek Philosophy,
[in:] Studies In The History Of Ideas, New York: Columbia University Press, 1918, p. 2.

The first task of historians of ideas is to use relicts from the past to reconstruct as historical objects the weak intentions that constitute the hermeneutic meanings of utterances made in the past.

M. Bevir, On Objectivity,
[in:] The Logic of The History Of Ideas, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, p. 78.

 

U progu nowego dziesięciolecia XXI wieku, Międzynarodowy Klub Historii Idei Uniwersytetu Jagiellońskiego kieruje swą szczególną uwagę na spór dwóch podstawowych pojęć wczesnej nowożytności: kultura i cywilizacja (civilisation/civilization). Ten spór, powstały w okresie oświecenia, towarzyszył  europejskiemu myśleniu przez prawie dwa stulecia, od około 1750 do 1950. W tym czasie często przeciwstawiano znaczenia brytyjskiej civilization i francuskiej civilisation niemieckojęzycznej Kultur (Binoche 2005). Wiadomo, że obydwie kocepcje głęboko przemieszały się z politycznymi doktrynami Europy, szczególnie w okresie wzrostu własnych  narodowych ambicji. Dzięki wybitnemu  wkładowi Arnolda Josepha Toynbee'ego i reprezentantów Szkoły Frankfurckiej, oczywiste przeciwstawianie koncepcji Kultur i civilization/civilisation, od początku XX wieku, zaczęło stopniowo tracić na znaczeniu. Koniec drugiej wojny światowej nie tylko zakończył definitywnie współzawodnictwo obydwu koncepcji, ale wniósł także nowe rozumienie pojęcia „kultura" i tego, co od pewnego czasu przyzwyczajeni jesteśmy określać „zwrotem kulturowym" (cultural turn, ujętym w liczbie pojedynczej czy mnogiej, jak czyni to Doris Bachmann-Medick w książce Cultural Turns, Bachmann-Medick 2008).

Do poprzedniej tradycji - zakorzenionej jeszcze we współzawodnictwie wspomnianych pojęć - nawiązuje natomiast koncepcja civilization Alfreda North Whiteheada, którą przedstawił w szkicu zatytułowanym Adventures of Ideas a opublikowanym w 1933 roku. Zarysowana tutaj koncepcja osnowy „cywilizacji", której początków szukać trzeba w starożytnej Grecji wzniesiona została dzięki niezwykle czystej i wyważonej architekturze, na zasadzie pięciu kolumn, to znaczy prawdy, piękna, związku prawdy i piękna, przygód i pokoju. Z tej architektonicznej perspektywy Whitehead odsłania podstawowe ogniwa siatki pojęciowej, istotne dla zarysowania ciągłości i rozwoju zachodniej myśli. Próbuje on również objaśnić główne filozoficzne aspekty tej koncepcji, przywołując problem „pozoru [rzeczywistości]" (appearance) i „rzeczywistości" (reality), który - od czasu platońskiej metafory jaskini - na stałe zakorzenił się w kanonie podstawowych problemów zachodniego myślenia i – zdaniem Whiteheada - przez długi czas niepotrzebnie zaprzątał uwagę filozofów.

Wydaje się, że niektóre aspekty filozoficzne koncepcji „zachodniej cywilizacji" (western civilization) wspomniane przez Whiteheada - jak dychotomia „pozoru [rzeczywistości]" i „rzeczywistości" - przyciągają także zainteresowanie szerokiej publiczności. Tak na przykład ostatnio, tzn. 9 stycznia br., poszukiwali rozwiązania dylematu relacji pozoru [rzeczywistości] względem rzeczywistości na telewizyjnym kanale "Arte": Raphaël Enthoven (dziennikarz rozgłośni „France Culture" i moderator programu „Philosophie" telewizji „Arte") i Alexandr Schnell (wykładowca Sorbony i koordynator programu wymiany Erasmus Mundus "EuroPhilosophie").

Mischa Kuball, współczesny artysta z Berlina, chce pokazać zagadnienie bycia (Sein) i pozoru (Schein), pozorności (Scheinhaftigkeit) i rzeczywistości (Wirklichkeit), „zmyślenia" (za Goethem) w sensie iluzji (Dichtung) i prawdy (Wahrheit) w inny sposób, zatytułowany Platon's [sic!] Mirror. W czasach spektakularnego rozszerzania się raczej społecznego i politycznego, niż filozoficznego aspektu tego problemu, Kuball proponuje naświetlić relację pozorności [rzeczywistości] i rzeczywistości w ramach wystawy i performance'u.

Wymiar cienia i iluzji, gry światła i obrazu, które Kuball wywołuje, zostałyzaprezentowane szerokiej publiczności,od września 2011 roku,w Sydney i Wellington a następnie w Krakowie. Odbędzie się to w dziesięć lat po bolesnych wydarzeniach, które stanowią cezurę we współczesnej historii, wyznaczoną datą 11 września 2001 roku. Niewątpliwie dzień ten stał się zwrotnym punktem w sposobie ujmowania świata. September 11th turn stał się też punktem wyjścia dla (re)konstrukcji, a nie (de)konstrukcji różnych metafizycznych aspektów zachodniego myślenia. Przy okazji próbuje się także określić podstawy nowej idei zachodniej cywilizacji (western civilisation). Równocześnie zostają wydobyte z cienia pojęcia zarówno kultury, jak i cywilizacji, pozoru [rzeczywistości] i rzeczywistości, w ramach politycznego dyskursu.

Międzynarodowy Klub Historii Idei Uniwersytetu Jagiellońskiego (we współpracy z Goethe-Institut Krakau i Institut Français w Krakowie) ma zaszczyt zaprosić Państwa na panel dyskusyjny, który odbędzie się 8 grudnia 2011 roku w Krakowie, na temat „Pozór [rzeczywistości], rzeczywistość i jeszcze więcej". Pragniemy uwzględnić szeroki współczesny kontekst – zarówno historyczny, jak również społeczny, polityczny i filozoficzny. Przy tej okazji przedstawiona zostanie - dzięki wsparciu Goethe-Intistut Krakau - wystawa Mischy Kuballa, Platon's [sic!] Mirror, w Auditorium Maximum Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Wybrany przez organizatorów moment przypada na czas przejęcia przez Polskę prezydencji w Unii Europejskiej. Koniec pierwszej dekady XXI wieku to czas przypomnienia zmiany kursu polityki światowej, kursu określanego jako „antyterrorystyczny", i który domaga się nowego sposobu rozumienia western civilization.  Wobec tego nasuwają się następujące pytania: „w jakim stopniu różni się współczesne rozumienie pojęcia cywilizacji od wcześniejszego"i „czy wciąż aktualna jest dychotomia pozór [rzeczywistości] - rzeczywistość, czy też można o niej po prostu zapomnieć"?

Kraków, 23 stycznia 2011                                                        Michel Henri Kowalewicz

 

 

Aneks

Wstępne założenia projektu wystawy Mischy Kuballa Platon's Mirror

 

Wprowadzenie*

Metafora jaskini z siódmej księgi Państwa jest jednym z najbardziej inspirujących tekstów europejskiej literatury. Historia  jej recepcji jest równie bogata. W metaforze jaskini formułuje Platon różnice między dwoma formami rzeczywistości: widzialną realność i (prawdziwą) realność idei. Różnica między kłamliwą i tylko pozorną rzeczywistością, dostępną oczom, i tą prawdziwą, dostępną tylko intelektowi wtajemniczonych, miała nie tylko decydujący wpływ na filozofię chrześcijaństwa, lecz również na całą filozofię renesansu. Bez platońskiej metafory, nie do pomyślenia byłyby ani gotyckie katedry z ich symboliką światła, ani malarstwo, rzeźba i architektura szczytowego renesansu. 

Mimo gniewnej odmowy Nietzschego, którego zdaniem z platonizmem łączy się zaprzeczenie świata, jeszcze w XX wieku konfrontacja z dziedzictwem antycznego filozofa stanowi ambitne zadanie dla filozofii (Karl Popper, Alain Badiou) i nader inspirujący temat dla filmu (Matrix).

Artysta taki jak Mischa Kuball (* 1959), który na swej artystycznej drodze styka się, jak żaden inny, z fenomenem światła, musiał skonfrontować metaforę jaskini ze sztuką. Swymi prostymi a zarazem w najwyższym stopniu efektownymi układami, zbudowanymi z projektorów, refleksów srebrnych folii, fotografii i projekcji wideo stwarza Kuball z jednej strony przestrzenie, w których zrozumiałym stają się wszystkie metafory platońskiej jaskini, z drugiej strony tłumaczy on w swoich fotografiach i projekcjach wideo kompleksową zależność źródeł światła, odbić lustrzanych, zarysów cienia i odwzorowań w pozornie nieskończenie rozwijających się stopniach mediacji, w których rzeczywistość konstytuuje się wciąż na nowo jako rzeczywistość swego własnego odwzorowania. Zainteresowanie  się przez Kuballa tematem metafory jaskini przypada na czas, w którym problem realności niemal stracił znaczenie dla filozoficznej perspektywy badań, na rzecz socjologicznych i politycznych punktów widzenia. Mowa o „performatywności" wszystkiego, co realne, co czyni pozornie zbędnym poszukiwanie tego, co jest rzeczywiste w rzeczywistości. Powrót Kuballa do Platona jest związany z pytaniem, czy istotnie daje się tak łatwo uważać wszystkie rzeczywistości za społeczne konstrukty i czy rozum jest jeszcze na tyle sprawnym instrumentem, aby rozróżniać pozorność i rzeczywistość. W tym sensie jego pracę „Lustro Platona" daje się rozumieć nie tylko jako problematyzację i uaktualnienie myśli Platona, lecz jako ponowne pytanie o klasyczne powiązanie metafory światła z ideą oświeceniowego myślenia.  

 

* Oryginał niniejszego tekstu został sformułowany przez autora performance'u w językach: niemieckim i angielskim.  

Data opublikowania: 07.06.2012
Osoba publikująca: Konrad Szocik

zobacz również